Niniejszy artykuł stanowi kontynuację problematyki przesłuchiwania osób nieletnich w ramach postępowania karnego stanowiąc kontynuację problematyki poruszonej w artykule pt.: "Przesłuchanie nieletniego podejrzanego o popełnienie czynu karalnego".
Na wstępie pragnę zwrócić uwagę na fakt, iż czynności przesłuchania nieletniego świadka przez funkcjonariuszy Policji podejmowane są w przypadkach niecierpiących zwłoki na podstawie art. 37 §1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.
Czynności w wypadkach niecierpiących zwłoki dokonywane są przez Policję przed formalnym wszczęciem postępowania przygotowawczego. Policja dokonuje tych czynności na podstawie art. 37 §1 u.p.n., który stanowi podstawę do podejmowania przez Policję z własnej inicjatywy czynności procesowych o charakterze zabezpieczającym, które w szczególności polegają na zbieraniu i utrwalaniu dowodów czynów karalnych [1] a zwłaszcza na dokonaniu oględzin, w razie potrzeby z udziałem biegłego, przeszukaniu lub oględzin zewnętrznych i innych badań osoby podejrzanej, o których mowa w art. 74 §2 pkt 1 k.p.k. tj. – oględzin zewnętrznych ciała, innych badań nie połączonych z naruszeniem integralności ciała, pobranie odcisków, fotografowanie oraz okazanie w celach rozpoznawczych innym osobom, - a także przedsięwzięciu wobec niej innych niezbędnych czynności, nie wyłączając pobrania próby krwi, włosów i wydzielin organizmu [2]. Policja dokonując czynności niecierpiących zwłoki działa z własnej inicjatywy, jej organy powinny przeprowadzić jedynie dochodzenie w niezbędnym zakresie, a następnie niezwłocznie przekazać akta sądowi rodzinnemu, z uwagi na to, iż jest on wyłącznie uprawniony do prowadzenia spraw nieletnich. Policja dokonuje czynności niecierpiących zwłoki tylko w przypadku, gdy zachodzi podejrzenie popełnienia przez nieletniego czynu karalnego, a także, gdy niezbędnym jest zabezpieczenie śladów i dowodów przestępstwa lub wykroczenia przed ich utratą lub zniekształceniem.
Należy również przypomnieć przypomnieć, iż Policja w zakresie zbierania i utrwalania dowodów stosuje przepisy Kodeksu postępowania karnego, o czym stanowi art. 20 u.p.n., co oznacza, że nie powinna wykonywać innych czynności, które nie mieszczą się w ramach dochodzenia wstępnego [3]. Nadzór nad Policją w zakresie wykonywania czynności niecierpiących zwłoki sprawuje sędzia rodzinny (art. 41 u.p.n.).
W znaczeniu procesowym za świadka uznaje się osobę wezwaną do stawiennictwa w tym charakterze [4] przez organ procesowy (art. 177 §1 k.p.k.). Podstawą wezwania jest fakt posiadania przez organ procesowy wiadomości, iż osoba ta posiada informacje mogące mieć znaczenie dla toczącego się postępowania. Świadkiem może więc być każda osoba, niezależnie od wieku, gdyż przepisy Kodeksu postępowania karnego nie uzależniają możliwości dopuszczenia dowodu z zeznań świadka od osiągnięcia przez niego określonego wieku [5].
Kwestia oceny wartości dowodowej zeznań dzieci jest nadal dyskusyjna. B. Hołyst [6] zaznacza, iż istnieją dwa stanowiska oceny wartości owych zeznań – negatywne i umiarkowane. Stanowisko negatywne, kwestionujące wartość dowodową zeznań dzieci autor poddał trafnej krytyce twierdząc, iż „Całkowite wyeliminowanie zeznań dzieci (...) lub też określenie sztywnej granicy wieku nie wydaje się uzasadnione, dzieci bowiem mogą dostarczyć w pewnych przypadkach wartościowego materiału dowodowego”. Natomiast stanowisko umiarkowane nie odrzuca zeznań dzieci, ale wskazuje, iż konieczne jest poddanie ich krytyczniej ocenie. Dzieci bowiem ze swej natury są łatwowierne, niedoświadczone i nieświadome konsekwencji własnych słów. Charakteryzuje je duża wyobraźnia, ruchliwość umysłu, niestałość uwagi oraz podatność na tzw. konfabulacje, czyli wypełnianie luk pamięciowych dowolnymi treściami [7]. Oceniając wartość dowodową zeznań dzieci, należy więc wziąć po uwagę zarówno wiek, stopień rozwoju psychicznego dziecka, cechy jego osobowości jak również środowisko w jakim dziecko przebywa, przy przesłuchaniu nieletniego świadka przez Policję należy uwzględnić stan rozwoju umysłowego nieletniego, jego zdolność postrzegania lub odtwarzania przez niego spostrzeżeń, z możliwością lub potrzebą udziału w przesłuchaniu biegłego lekarza lub biegłego psychologa [8], a świadek nie może się temu sprzeciwić, co wynika z art. 192 §2 k.p.k. Również SN wyraził w tej kwestii zdanie, mianowicie: „Nieletni (dzieci) (...) nie są wyłączone z grona świadków, ponieważ niemożność rozpoznania znaczenia czynu w zakresie jego treści moralno-społecznej nie oznacza jednocześnie niemożności zapamiętania okoliczności czynu i przedstawienia jego opisu, przy czym do relacji takich osób należy podejść ze szczególnym krytycyzmem, a w razie potrzeby korzystać z opinii psychologa” [9].
Możliwość dokonywania czynności przesłuchania nieletniego świadka przez funkcjonariuszy Policji jest dyskusyjna, spotkać można dwa rozbieżne stanowiska w tej kwestii. Pierwsze stanowisko reprezentowane głównie przez psychologów wyraża się w dążeniu do wyeliminowania organów Policji z czynności przesłuchania. Przesłuchanie dzieci, szczególnie w wieku 7-8 lat mógłby przeprowadzać wyłącznie psycholog. Drugie stanowisko, moim zdaniem zasługujące na aprobatę, wyraża się w stwierdzeniu, iż przesłuchanie nieletniego jako czynność procesowa może być dokonywana wyłącznie przez organy ścigania lub wymiaru sprawiedliwości [10]. Uważam jednak, iż udział psychologa w przesłuchaniu nieletniego świadka jest konieczny [11].
Zgodnie z treścią art. 20 u.p.n. w zakresie czynności związanych z przesłuchaniem nieletniego świadka przez Policję stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego. Przesłuchanie nieletniego świadka jest czynnością procesową dokonywaną przed formalnym wszczęciem postępowania, dlatego stanowi wyjątek od zasady, iż czynność ta dokonywana jest w procesie.
Kodeks postępowania karnego reguluje kwestię przesłuchania nieletniego świadka przez Policję w art. 307 §3 k.p.k.: „Uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie może nastąpić również przez przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej.”. Przesłuchanie nieletniego w charakterze świadka dokonywane jest przez Policję z własnej inicjatywy w ramach tzw. czynności sprawdzających [12], które nie są i nie mogą przerodzić się w czynności procesowe. Jedyny wyjątek od powyższej zasady stanowi właśnie możliwość przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej o dokonaniu przestępstwa. Przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej zgodnie z treścią art. 307 §3 k.p.k. następuje dla uzupełnienia danych zawartych w zawiadomieniu. Regulacja ta ma zapobiec odkładaniu przesłuchania świadka do momentu wydania postanowienia wszczynającego postępowanie przygotowawcze, a co się z tym wiąże, konieczności ponownego wzywania świadka [13]. Art. 307 §3 k.p.k. powinien mieć zastosowanie przede wszystkim w przypadku złożenia przez osobę pisemnego zawiadomienia o przestępstwie, gdy niezbyt precyzyjnie sformułowano podstawę faktyczną procesu [14].
Ponieważ przesłuchanie nieletniego świadka podporządkowane jest przepisom k.p.k., nie znajduje zastosowania art. 39 u.p.n. wymagający w trakcie dokonywania czynności przesłuchania nieletniego obecności jego rodziców lub opiekuna albo obrońcy, a w przypadku niemożności zapewnienia ich obecności innych osób w przepisie tym wskazanych. Wyraz temu dał Sąd Najwyższy [15], twierdząc, iż w takim wypadku przesłuchanie odbywa się według przepisów k.p.k., z możliwością, a niekiedy potrzebą udziału biegłego lekarza lub biegłego psychologa [16]. W szczególności Sąd Najwyższy [17] zajął stanowisko, iż art. 39 u.p.n. nie ma zastosowania w przypadku przesłuchania nieletniego świadka przez Policję:
Odmienny pogląd w tek kwestii wyraził L. Elas [19], zdaniem którego nieletni świadek jest zawsze przede wszystkim „nieletnim” a dopiero później „świadkiem”, art. 39 u.p.n. znajduje zastosowanie do przesłuchania nieletniego świadka gdyż zdaniem autora „zawiera generalne upoważnienie udzielone organom MO (Policji) do przesłuchiwania nieletniego”. Krytycznie do poglądu L. Elasa odniosła się M. Korcyl - Wolska [20] podnosząc, iż „przesłuchanie nieletniego świadka przez Policję jest czynnością dowodową, która zarówno w postępowaniu uregulowanym przepisami u.p.n. (o czym stanowi art. 20 u.p.n.), jak również w toku dochodzenia (śledztwa) w zwyczajnym postępowaniu karnym, winna być podporządkowana przepisom k.p.k.”.
Ponieważ art. 39 u.p.n. nie znajduje zastosowania do czynności przesłuchania nieletniego świadka, decyzja czy przesłuchanie to nastąpi w obecności osoby dorosłej należy do organu przesłuchującego [21]. Uważam, iż obecność rodziców nieletniego świadka czy jego opiekuna podczas przesłuchania powinna stanowić regułę, z wyjątkiem przypadków, kiedy ich obecność oddziaływałaby na nieletniego negatywnie. Natomiast oczywistym jest fakt, iż wezwanie nieletniego świadka powinno nastąpić wraz z wezwaniem przynajmniej jednego z rodziców [22].
Należy również zwrócić uwagę, iż zawarte w Kodeksie postępowania karnego przepisy: art. 185a (dotyczący przesłuchania nieletniego pokrzywdzonego który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat w charakterze świadka w sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI Kodeksu karnego, tj. przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece), art. 185b (dotyczący przesłuchania nieletniego świadka w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, w warunkach określonych w art. 185a), nie mają zastosowania do czynności przesłuchania nieletniego świadka, zgodnie, bowiem z art. 185a k.p.k. zd.1 przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu, możliwość dokonania przesłuchania przez Policję została więc wykluczona.
Przesłuchanie nieletniego świadka wymaga od funkcjonariuszy Policji dokonujących owej czynności szczególnych kwalifikacji wynikających nie tylko ze szczególnego przygotowania do pracy z osobami nieletnimi, ale również kwalifikacji osobistych, których nie sposób nabyć przez szkolenia czy staż pracy [23]. Często ludzie starsi i bardziej doświadczeni potrafią łatwo nawiązać kontakt z nieletnim w trakcie przesłuchania ale również osobom młodym łatwiej nawiązać kontakt z nieletnim, dzięki czemu rozmowa staje się owocna. Spotkać można również opinię, iż nieletni świadkowie powinni być przesłuchiwani przez osoby tej samej płci, co szczególnie trafnym jest przy przesłuchiwaniu w charakterze świadków nieletnich pokrzywdzonych przez przestępstwa seksualne [24].
Miejsce przesłuchania nieletniego świadka jest zagadnieniem równie ważnym, wymagającym uwzględnienia. Przesłuchanie nieletniego świadka przez Policję powinno odbywać się w miejscu dla niego znanym tj. w jego domu, szkoła czy świetlica nie są tutaj odpowiednim rozwiązaniem [25], w większości przypadków przesłuchanie ma jednak miejsce w siedzibie Policji. W tym miejscu ponownego wspomnienia wymaga fakt, iż już nie samo spotkanie twarzą w twarz z funkcjonariuszem Policji, ale sama świadomość, iż taka sytuacja będzie miała miejsca jest dla dziecka wielkim przeżyciem, rodzącym obawy i strach, rzutującym na jego reakcje psychiczne. Szczególnie wśród dzieci w wieku 7-8 lat wspomniane reakcje psychiczne wywołują zahamowania procesów intelektualnych, onieśmielenie i nieufność [26]. Te reakcje oraz fakt przesłuchiwania w obcym miejscu, widok wielu nieznanych twarzy oraz wykonywanie przez przesłuchującego skomplikowanych czynności powodują tak duże zaabsorbowanie dziecka, iż jest ono niezdolne do skupienia się na tematyce zeznań. Dlatego, by uniknąć tego rodzaju sytuacji ważnym jest przesłuchiwanie w miejscu znanym dziecku.
Przed rozpoczęciem przesłuchania osoba przesłuchująca – funkcjonariusz Policji - zgodnie z treścią art. 191 §2 k.p.k. powinien uprzedzić świadka o prawie odmowy zeznań (art. 182 k.p.k.), prawie uchylenia się od odpowiedzi na pytanie (art. 183 k.p.k.) oraz prawie do zwolnienia od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania. Sąd Najwyższy [27] wyraził pogląd, iż decyzja o skorzystaniu z prawa do odmowy zeznań należy do osoby, której przysługuje wymienione uprawnienie także wtedy, gdy do dnia przesłuchania nie ukończyła 18 lat. Zgodnie ze stanowiskiem M. Czekaja [28] nawet, gdy nieletni jest pokrzywdzonym sytuacja nie ulega zmianie, ponieważ odmowa zeznań nie jest realizacją praw pokrzywdzonego, ale świadka. Do przedstawionego stanowiska zastrzeżenia zgłosili Z. Doda i A. Gaberle, którzy na podstawie art. 98 K.r.o. dopuszczają możliwość podjęcia przez przedstawiciela ustawowego nieletniego, który nie jest oskarżonym w procesie, decyzji o odmowie składania zeznań przez nieletniego.
Z kolei art. 190 §1 k.p.k. nakazujący uprzedzić świadka, przed rozpoczęciem przesłuchania, o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania nie ma zastosowania do przesłuchania nieletniego świadka. Należy zgodzić się z poglądem M. Czekaja [29], zdaniem którego, „jeśli świadkiem jest dziecko, to przed przesłuchaniem należy pouczyć je - w sposób adekwatny do wieku i stanu rozwoju – o znaczeniu tej czynności i negatywnych skutkach złożenia oświadczeń niezgodnych z prawdą. Nieletniego w przedziale wieku 13-17 lat należy pouczyć o odpowiedzialności nieletnich za czyny karalne”. Dzieci wszakże do pewnej granicy wieku odpowiedzialności karnej nie podlegają, a w określonych granicach wiekowych podlegają odpowiedzialności na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, dlatego uważam, iż należy zgodzić się z autorem że stosowanie wobec dzieci art. 190 §1 k.p.k. byłoby absurdem.
Przesłuchanie nieletniego świadka zgodnie z art. 143 §1 pkt 2 k.p.k. musi zostać utrwalone w protokole, jest to wymóg obligatoryjny. W każdym przypadku powinno zamieścić się uwagę dotyczącą długości przesłuchania, gdyż można się z niej dowiedzieć czy świadek składał zeznania chętnie i płynnie, czy też z oporami [30].
Udział biegłego lekarza lub biegłego psychologa w przesłuchaniu świadka reguluje art. 192 §2 k.p.k. stanowiąc, iż: „Jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego spostrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa (...)”. Zgodnie wyrokiem Sądu Najwyższego [31], przepis ten jest również podstawą przesłuchania nieletniego z udziałem psychologa, gdy sąd lub prokurator tak zarządzi. Natomiast powołanie biegłych nie może stanowić reguły przy przesłuchaniu osób nieletnich, zwłaszcza, gdy zeznania tych osób nie budzą wątpliwości w świetle ustalonych bezspornie okoliczności sprawy [32].
Przesłuchanie nieletniego świadka, tak jak i przesłuchanie nieletniego podejrzanego o popełnienie czynu karalnego stanowią szczególną czynność dowodową dokonywaną przez funkcjonariuszy Policji, nie tylko ze względu na fakt, iż nieletni stanowi szczególną kategorię źródła dowodu, ale także ze względy na specyfikę i charakter owego przesłuchania. Przesłuchiwanie nieletnich stanowi jedną z najbardziej odpowiedzialnych i trudnych czynności w toku postępowania karnego [33], dlatego kolejny raz należy podkreślić jak ważny jest wybór i przygotowanie osób przesłuchujących do prac z nieletnimi, tak by spotkanie z funkcjonariuszem Policji nie stało się traumatycznym przeżyciem dla przesłuchiwanego oraz by informacje, które przesłuchiwany nieletni posiada zostały umiejętnie wydobyte.
Autor: mgr Patrycja Fiszer, Doradca Prawny KDBiP sp. z o.o.
Data utworzenia: 01 października 2008 r.
Jeżeli niniejszy artykuł okazał się dla Państwa pomocny, możecie podziękować jego autorowi poprzez "polubienie" go za pomocą poniższego łącza. Z góry dziękujemy!
1) zob. Korcyl – Wolska M., Komentarz do ustawy..., op. cit., (w:) Gaberle A., Korcyl – Wolska M., Komentarz do ustawy..., op. cit., s. 168
2) Waltoś S., Proces karny..., op. cit.,
3) Górecki P., Ustawa o postępowaniu..., op. cit., (w:) Górecki P., Stachowiak S., Ustawa o postępowaniu..., op. cit., s. 122 i n.
4) Grzeszczyk W., Kodeks postępowania karnego..., op. cit., s. 153
5) Czekaj M., Procesowe aspekty przesłuchania w charakterze świadka osoby nieletniej, Prok. i Pr. Nr 5, 1997, s. 32
6) Hołyst B., Kryminalistyka, Warszawa 2004, wyd. X, s. 1112, także szerzej na ten temat
7) Hołyst B., Kryminalistyka, op. cit., s. 1113 - 1114
8) Korcyl – Wolska M., Przesłuchanie nieletniego..., op. cit., (w:) Nauka wobec przestępczości..., op. cit., pod red. J. Błachuta, M. Szewczyka, J. Wójcikiewicza, s. 183
9) Wyrok SN z dnia 15 stycznia 1980 r., III KR 428/79, OSPiKA 1981, nr 4, poz. 59
10) Brojek M., Uwagi i postulaty dotyczące taktyki przesłuchania w charakterze świadka osoby nieletniej, Prok. i Pr., nr 1, 1998, s. 98
11) Stanowisko pośrednie w tej kwestii wyraził M. Brojek, zob. Brojek M., Uwagi i postulaty..., op. cit., s. 98
12) Szerzej na temat czynności sprawdzających zob. na str. 17-19
13) Grajewski J., Kodeks postępowania karnego ..., op. cit., (w:) Grajewski J., Paprzycki L.K., Płachta M., Kodeks postępowania karnego..., op. cit., s. 730 i n.; zob. także: Grajewski J., Kodeks postępowania karnego. Objaśnienia dla studentów, T. I (art. 1-424) (w:) Grajewski J., Rogoziński P., Steinborn S., pod red. J. Grajewskiego, Kodeks postępowania karnego... op. cit., Zakamycze 2005, s. 603 i n.
14) Grzeszczyk W., Kodeks postępowania karnego..., op. cit., s. 273
15) Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 1988 r., V KRN 356/87, niepublikowany
16) Zob. Skrętowicz E., Ustawa o postępowaniu... op. cit., s. 77; Korcyl – Wolska M., Postępowanie..., op. cit., s. 99 i n.; Górecki P., Ustawa o postępowaniu..., op. cit., (w:) Górecki P., Stachowiak S., Ustawa o postępowaniu..., op. cit., s. 127
17) Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1987 r., I KR 454/86 (OSNKW 1997, nr 7-8, poz. 72);
18) Zob. Korcyl – Wolska M., Przesłuchanie nieletniego..., op. cit., (w:) Nauka wobec przestępczości..., op. cit., pod red. J. Błachuta, M. Szewczyka, J. Wójcikiewicza, s. 182 i n.; Korcyl – Wolska M., Komentarz do ustawy..., op. cit., (w:) Gaberle A., Korcyl – Wolska M., Komentarz do ustawy..., op. cit., s. 174
19) Elas L., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1987 r., I KR 454/86, PiP 1988, s. 150-154
20) Korcyl – Wolska M., Przesłuchanie nieletniego..., op. cit., (w:) Nauka wobec przestępczości..., op. cit., pod red. J. Błachuta, M. Szewczyka, J. Wójcikiewicza, s. 183
21) Czekaj M., Procesowe aspekty przesłuchania..., op. cit., s.34
22) Czekaj M., Procesowe aspekty przesłuchania..., op. cit., s.34
23) Szerzej na ten temat zob. Brojek M., Uwagi i postulaty op. cit., s. 98-99
24) Brojek M., Uwagi i postulaty..., op. cit., s. 99
25) Uwagę na ten temat zwrócił T. Hanausek, zob. Hanausek T., Kryminalistyka. Zarys systemu, Seria akademicka, wyd. V, Zakamycze 2005, s. 222
26) Brojek M., Uwagi i postulaty..., op. cit., s. 99 - 100
27) Uchwała SN z dnia 20 grudnia 1985 r., VI KZP 28/85, OSNKW 1986, z. 5-6, poz. 30
28) Czekaj M., Procesowe aspekty przesłuchania..., op. cit., s. 36
29) Czekaj M., Procesowe aspekty przesłuchania..., op. cit., s. 35
30) Brojek M., Uwagi i postulaty..., op. cit., s. 109
31) Wyrok SN z dnia 15 grudnia 1987 r., IV KR 396/87, OSNPG 1989, nr 7, poz. 83 oraz wyrok SN z dnia 12 września 1977 r., II KR 201/77, OSNPG 1978, z. 1, poz. 16
32) Wyrok SN IV KR 396/87, OSNPG 1989, nr 7, poz. 83
33) Brojek M., Uwagi i postulaty..., op. cit., s. 99
W dowolnym momencie mogą Państwo skontaktować się z naszą Kancelarią oraz uzyskać informacje o zakresie i formach świadczonych usług poprzez: